Cartham, aspur, asfur, yalancı safran, papağan yemi, boyacı aspiri isimleri ile de anılan aspir; Carthamus türe ait otsu bir bitkidir. Bir veya iki yıllık olan türleri vardır. 60 ile 70 santimetre boylanabilen aspir, Temmuz-Eylül aylarında çeşidine göre sarı, kırmızı ve turuncu renkli çiçekler açar.
Aspir bir yağ bitkisi olarak yetiştirilmenin yanında; resim, kagıt, tekstil, gıdaların renklendirilmesi ve kozmetik gibi çeşitli alanlarda boyarmadde olarak da kullanılmıştır.
Anadolu’da; Ankara, Afyon, Kütahya, Eskişehir, Çankırı, Isparta, Şanlıurfa illerinde yoğun olarak yetişir.
Tarihçe
Aspir bitkisinin Güney Asya orijinli olduğu, ilk olarak Asya kıtasının güneyinde, Ortadoğu bölgesinde ve Akdeniz ülkelerinde ekildiği bilinmektedir. Çin, Japonya, Hindistan, Mısır ve İran’da tarımı yapılmaktadır. Dünyaya yaklaşık 3500 yıl önce Mısır’dan yayıldığı kabul edilmektedir. Orta Çağ döneminde İtalya, Fransa ve İspanya’da tarımı yapılmış, Amerika kıtasının keşfinden hemen sonra da, İspanyollar tarafından önce Meksika’ya, daha sonraları oradan da Venezuella ve Kolombiya’ya götürülmüştür. Aspir bu ülkelerde tekstil boyamacılığının yanı sıra farklı kullanım alanları için de yetiştirilmiştir.
Aspir bitkisi kullanılarak gerçekleştirilen boyamaların ışık haslığı düşüktür. Buna rağmen geçmişte tekstillerin hem sarı hem de kırmızı renk boyamalarında kullanılmıştır. 16. ve 17. yüzyıllarda Polonya halısı olarak adlandırılan tekstillerinin kırmızı renklerinde aspir kullanılmıştır. 1557 -1628 yılları arasında İran’da Şah Abbas dönemine ait ipekli halılarda aspir kullanılmıştır. Bu halıların birçoğu günümüze ulaşmış olmasına rağmen boya bitkisinin ışık haslığının düşük olması kırmızı renklerin solmasına neden olmuştur.
Ancak ilmelerin ışık almamış düğüm noktalarında azda olsa renkli kısımlara rastlanmıştır. Geçmişte Anadolu’da da bu bitkinin boyamacılıkta kullanıldığına dair kaynaklar bulunmaktadır. Bugüne kadar tarafımdan yapılmış birçok Osmanlı saray tekstillerinin boyarmadde analizlerinde aspir bitkisine ait hiçbir boyarmadde kaynağına rastlanmamıştır.
Bu durum aspir bitkisinin Osmanlı Saray tekstillerinde ya kullanılmadığını ya da kullanılmış olanlarının günümüze kadar gelemediğini gösterir. Ancak İran halılarında çokça kullanılmıştır.Boyama işlemi
Bitkinin kurutulmuş çiçekleri ile mordanlı boyama yöntemiyle yapılır.